Nhà sàn chia làm ba tầng. Tầng trệt dành để nuôi nhốt gia súc. Tầng hai dành cho chủ nhân sinh hoạt, tiếp khách, hát lượn lày cỏ. Hai gian bên trái bên phải ngăn làm nơi ăn ngủ, sinh đẻ, vui buồn, hiếu hỉ và chính giữa dùng làm nơi thờ tự tổ tiên. Tầng ba làm kho chứa lương thực, thực phẩm, giống má cho vụ mùa sau. Ngoài ra còn để nông cụ cày, bừa, dao, búa, thúng mủng, dây thừng, ách thắng trâu bò...
Chủ khách muốn lên nhà, tự động tháo cởi giày dép, để ở chân cầu thang. Ai ai cũng tự mình cầm gáo múc nước từ ang rửa chân thật sạch. Chân không sạch, bước vào nhà, lập tức bị mọi người xem như “báo đông” - tiếng Tày là con đười ươi. Bàn chân là bộ phận tiếp xúc với đất cát hàng ngày, nhưng ít được chăm sóc nhất. Mỗi sáng dậy, người ta ai ai cũng nhớ đánh răng rửa mặt, nhưng không một ai lau chân trước khi bước xuống giường.
Vì thế, người có đôi chân thơm không ai hay. Người có đôi chân hôi cũng chẳng ai biết. Đôi chân gánh nặng cả một đời người, lẽ ra nó phải được tôn vinh đeo khuyên làm đẹp. Người có đôi chân dài, thẳng thuôn là cả một gia tài của cha mẹ tặng cho. Nhưng mấy ai dám mân mê hôn hít đôi chân đẹp...
Nhưng người Tày người Nùng lại có cách nghĩ khác. Để tỏ lòng biết ơn đôi chân, gia chủ đặt một ang nước trong, ngay bên cạnh cầu thang. Ang nước lúc nào cũng đổ đầy nước sạch. Nơi nào có điều kiện, người ta làm lần, bắc máng dẫn nước từ trên núi về nhà. Nước reo tọc tạch giữ nhịp thời gian. Người ta xem bóng núi đổ xuống nước để biết trưa hay chiều. Người ta ngửi hơi nước để biết thời tiết trong ngày nóng hay lạnh.
Người ta nghe nước reo để biết ngôi nhà này đang buồn hay vui. Người ta nhúng tay xuống nước để biết lòng người mặn ngọt hay cay đắng. Nước này không chỉ dùng để rửa chân. Vào những đêm trăng sáng, ang nước long lanh sáng như gương. Nhìn thấy trăng là nhìn thấy người. Vào những ngày mưa rơi, nước chạm nước binh boong như nhạc.
Còn những ngày nắng gắt, ang nước làm dịu mắt người. Mặt trời rơi xuống nước, làm dịu mùa hè oi ả. Ang nước nhỏ trước nhà, làm nỗi nhớ đôi chân thon phát ốm. Ang đựng nước được làm bằng một khối đá vuông, hình chữ nhật, hoặc tròn, đục rỗng, như cối giã gạo. Lòng ang nông sâu tùy ý thích gia chủ đục đẽo.
Bên cạnh ang nước, buộc phải có một cái gáo. Gáo thường làm bằng ống bương cắt vát. Cũng có người lấy ống bơ cho tiện. Chiếc gáo múc nước nằm lỏng lèo lèo trên một cái cọc cắm sâu xuống đất. Chuôi gáo thò ra một chiếc đuôi. Trên chiếc đuôi rất hay có những con chuồn chuồn ớt màu hồng đến đậu. Một chấm đỏ như lửa cháy. Cháy cay xè trong đôi mắt nhớ nhung.
Ang nước nhỏ trước nhà, trở thành một đồ vật không thể thiếu, trong từng ngôi nhà sàn người Tày người Nùng. Nếu nhà ai trong nhà chưa có ang, mỗi khi có khách tới thăm, gia chủ phải bưng ra một chậu nước sạch thơm mùi lá bưởi. Có thể nói, rửa chân trở thành nghi thức bắt buộc của người Tày người Nùng. Tự làm sạch mình, trước khi lên nhà. Hay nói cách khác, nghe văn vẻ hơn, tự làm sạch mình trước khi làm khách. Đây là một trong những nét tính cách đậm đặc của cha ông chúng tôi.
Nguồn: Báo Tài nguyên& Môi trường
